12 grudnia mija 105. rocznica urodzin Jeremiego Przybory Przybora był poetą, pisarzem, satyrykiem i aktorem, razem z Jerzym Wasowskim współtworzył Kabaret Starszych Panów (1958-1966) W opinii bliskich i przyjaciół Przybora był postacią trochę nie z tego świata – wyjątkową, delikatną, wrażliwą, wytworną i absolutnie niezastąpioną W Kabarecie Starszych Panów występowali topowi aktorzy tamtych czasów. Wszyscy tak bardzo cenili teksty Przybory, że w mowie szanowali nawet znaki interpunkcyjne, który stawiał Przez wiele lat tajemnicą były relacje Przybory z Agnieszką Osiecką. Ich romans ujawniła dopiero publikacja "Listów na wyczerpanym papierze" Więcej takich historii znajdziesz na stronie głównej Frak, cylinder, biała koszula, sztuczkowe spodnie, goździk w butonierce, obowiązkowa laseczka w ręku… Takim po raz pierwszy zobaczyli Jeremiego Przyborę widzowie w telewizyjnym Kabarecie Starszych Panów, który w 1958 r. współtworzył z identycznie ubranym Jerzym Wasowskim. On, twórca tekstów i librecista, był Panem B, a Wasowski, kompozytor – Panem A. Razem tworzyli jedną z najbardziej niezapomnianych spółek autorskich w historii polskiej kultury – radia, telewizji i piosenki. PRZYPOMINAMY: "Popołudnie Starszych Panów": 60 lat od debiutu Kabaretu Starszych Panów - To był zupełnie wyjątkowy człowiek – mówił po śmierci Przybory 4 marca 2004 r. aktor Wiesław Michnikowski, który w Kabarecie Starszych Panów tworzył między innymi postać pana Niedużego i śpiewał tak popularne piosenki duetu jak "Wesołe jest życie staruszka", "Addio, pomidory", "Jeżeli kochać to nie indywidualnie", "Bo we mnie jest seks" i "Inwokacja". Jak przekonywał, teksty Przybory, mimo że zazwyczaj żartobliwe, miały w sobie wszystkie cechy prawdziwej poezji. - To był człowiek wielkiej kultury i wielkiej życzliwości. Nidy nie widziałem, by Jeremi się uniósł, był przecież wzorem elegancji i dobrego wychowania - mówił Polskiej Agencji Prasowej Michnikowski. W podobnym tonie o Przyborze wypowiadała się Wisława Szymborska, która nie ukrywała irytacji, słysząc, jak ktoś nazywa go tekściarzem. Dla niej również był on stuprocentowym poetą. - Mistrzostwo Przybory polega na tym, że szwów nie widać. Słowa jego piosenek mogą istnieć samodzielnie, nawet bez ślicznych melodii Wasowskiego, a i tak rozrzewniają i śmieszą. Mistrz niekwestionowany Kiedy w 2001 r. wydawnictwo Muza wypuściło "Piosenki prawie wszystkie", zbiór 226 tekstów Przybory, Wojciech Młynarski we wstępie książki napisał: "Gdyby Jeremi Przybora pisał na przykład po francusku, to wymieniano by Go jednym tchem obok Brassensa, brela czy Viana". - To niekwestionowany mistrz. Trudno znaleźć słowa, w których można by przechwalić to zjawisko, które było ważną częścią składową polskiej kultury - mówił Młynarski po śmierci Przybory. – Robi się wielka luka, wielka dziura, która nie zostanie zapełniona, ponieważ to był ktoś jedyny w swoim rodzaju. - Swoją kulturą, delikatnością, wrażliwością... Nie mieli po prostu w sobie żadnego brudu. Dlatego to jest taki wielki żal, jak tacy ludzie odchodzą – mówił wtedy reżyser Kazimierz Kutz, do którego filmu "Upał" Przybora napisał scenariusz. Typ człowieka przedwojennego Minęło 15 lat i dziś nie ma z nami ani Jeremiego Przybory, ani wielu z tych, którzy się nim zachwycali. A było kim i czym. Przybora, bez względu na to, czy nazwiemy go poetą, tekściarzem czy librecistą, jak mało kto wpłynął na wyobraźnię kilku pokoleń Polaków, jak i na współczesną polszczyznę. Jego literacki styl łączył oryginalność i językową elegancję z wytwornym humorem i liryzmem. Jego skeczów i tekstów się nie zapomina, a one same się nie starzeją. A jeśli nawet, to z klasą godną wdzięku ich autora. Sam Przybora również się wyróżniał na co dzień; był typem człowieka przedwojennego – eleganckiego i wytwornego dżentelmena z nienagannymi manierami, kunsztownie i z wielkim smakiem używającego języka mówionego. CZYTAJ TAKŻE: Wiesław Gołas: pan Papkin Trochę nie z tego świata - On się tak naprawdę nie różnił specjalnie od dżentelmena znanego z telewizyjnych kabaretów – mówił w rozmowie z Onetem syn artysty, Konstantyn Przybora. - Dla mnie zawsze pozostanie takim dystyngowanym, dobrze wychowanym panem, pięknie mówiącym po polsku – kimś trochę nie z tego świata. - Zważywszy na czasy, w jakich żył, został dość łagodnie potraktowany. Przetrwał niemal cały XX wiek, który do wesołych przecież nie należał. A jednak pisał tak pogodne teksty! Dla mnie to fenomen. Tata nie był typem bohatera, chociaż w powstaniu warszawskim brał udział, lecz niezwykle delikatną osobą. Literatura stanowiła więc na pewno formę odskoczni od wielu bolesnych wydarzeń. ZOBACZ TAKŻE: Stanisława Celińska: Dla wszystkich chciałam się stać bratem łatą. Wódeczka, papierochy Pogoda i dystans Jak syn podkreślił, Przybora nie był zawodowym aktorem, a postać, która pojawiała się na scenie Kabaretu Starszych Panów to był właśnie on, a nie napisana dla niego rola. - Można więc spojrzeć na to na dwa sposoby: albo w telewizji grał siebie, albo wcielał się w postać w życiu prywatnym. - Dobrze pamiętam natomiast, że praca całkowicie go pochłaniała. Dzięki niej odrywał się od świata realnego. Im tata był starszy, tym bardziej stawał się pozornie pogodnym filozofem z dużym dystansem do życia. Jego lekki humor to forma dawania sobie rady z tym, jaka czasem jest trudna rzeczywistość. Jeremi Przybora i Jerzy Wasowski jako Starsi Panowie Poza przyziemnością Przyjaciele i bliscy zapamiętali Przyborę jako kogoś żyjącego trochę obok rzeczywistości, w swoim świecie. Znana jest anegdota, którą jako pierwszy opowiedział Wiesław Michnikowski. Podczas zimy stulecia pan Jeremi odśnieżał swój samochód. Kiedy już to zrobił, okazało się, że odśnieżył auto należące do sąsiada. By nikt nie zauważył pomyłki, szybko je zasypał. Innym razem kazał swojemu synowi przetrzeć szyby w samochodzie, a kiedy ten to zrobił, odjechał, zostawiając na miejscu zdziwionego małego "Kota" [pseudonim Konstantyna - aut.]. Zawrócił dopiero wtedy, kiedy o dziecku przypomniała mu żona. - Tata był dystraktem codzienności – przyznawał pan Konstantyn. - Nie lubił angażować się w przyziemne sprawy organizacyjne typu pranie czy gotowanie. Kiedyś w "Szpilkach", w "Kronice Wypadków", ukazał się anons "Jeremi Przybora kupił samochód i jeździ po Warszawie". Ale potem już się nauczył i nawet to jeżdżenie lubił, szczególnie w kierunku południowym. Przybora miał za to znakomitą pamięć – swoją autobiografię napisał w wieku siedemdziesięciu kilku lat, nie korzystając przy tym z żadnych notatek. Dalszy ciąg tekstu pod wideo. Listy na wyczerpanym papierze Cieszył się wielkim powodzeniem u kobiet i często łamał serca. Był przystojny i czarujący, więc trudno było oprzeć się jego urokowi. Miał trzy żony, najpierw śpiewaczkę Marię Burską (córka Marta). Pobrali się w 1939 r., a małżeństwo się rozpadło, kiedy do najstarszej z popularnego tercetu sióstr Burskich dotarły wiadomości o zamiłowaniu męża do flirtów i romansów. Drugą żoną Przybory była Jadwigą Berens (syn Konstanty). Przez wiele lat tajemnicą były relacje Przybory z Agnieszką Osiecką, o której po raz pierwszy usłyszał, czytając w jednej z recenzji, że się nią inspiruje. Poznał ją w 1964 r. podczas jednej z suto zakrapianych imprez i z miejsca się zakochał – romans wyszedł na jaw po latach dzięki Magdzie Umer i publikacji książki "Listy na wyczerpanym papierze", zawierającej intymną korespondencję obojga. Rozstanie z Osiecką Przybora przypłacił złamanym sercem. To ono doprowadziło do rozpadu małżeństwa z Berens. Trzecią żoną była architektka i scenografka Alicja Wirth, którą poznał w sylwestra u Xymeny Zaniewskiej. Rozmawiali przez całą noc na schodach, a rano byli już zakochani. Spędzili razem 33 lata. Mieszkali na warszawskim Starym Mieście, ale wiosnę i lato spędzali w bajecznie pięknym domu w Pacewie nad Pilicą, otoczeni bliskimi i przyjaciółmi. Przybora, mimo rozpadu poprzednich małżeństw, pozostał w dobrych relacjach ze swoimi byłymi żonami, dbał też o dzieci. PRZYPOMINAMY: Witold Sadowy nie żyje. Mówił: Kler dzieli ludzi. I politycy [WYWIAD] Życie świadome na Wiejskiej Jeremi Przybora urodził się 12 grudnia 1915 r. w Warszawie w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, chociaż akurat pochodzenie nie miało dla niego później większego znaczenia. Ojciec, Stefan, inżynier-cukiernik, był właścicielem fabryki słodyczy i cukierni w Warszawie, a matka Jadwiga zajmowała się domem. Jeremi miał starsze rodzeństwo – brata Wiesława i siostrę Halinę. - Moje życie świadome rozpoczęło się już na Wiejskiej pod numerem 2 – wspominał w Polskim Radiu. - Było to wielkie sześciopokojowe mieszkanie, do którego rodzice się przeprowadzili z Senatorskiej niedługo po moim przyjściu na świat, żeby się tam wkrótce rozwieść. Po rozwodzie rodziców matka zgodziła się, by chłopiec spędził kilka lat w wielkim majątku ojca pod Bydgoszczą. - Ojciec mój zrezygnował z mamy, ale nie zrezygnował ze mnie – wspominał. Miał być wychowany na panicza. Tam ukończył szkołę powszechną, a następnie wrócił do Warszawy, gdzie został absolwentem gimnazjum im. Mikołaja Reja. Długo szukał swojego miejsca w życiu, parokrotnie zaczynając studia i ich nie kończąc - studiował między innymi w Szkole Nauk Politycznych i na Wydziale Anglistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ułani padali jak muchy Od wczesnych lat Przybora wychowywał się otoczony kulturą, zwłaszcza literaturą i muzyką. Jego gorące uczucie do piosenki amerykańskiej przeplatało się z miłością do piosenki francuskiej, w której szczególnie pociągał go tekst i jego interpretacje. Jednocześnie pochłaniał literaturę polską, uwielbiał także czytać i pisać wiersze. Chadzał do teatru i na kabarety czy teatrzyki literacko-rewiowe, zwłaszcza przedstawienia Małego Qui Pro Quo i Cyrulika Warszawskiego. – Nurt patriotyczny stanowczo wolałem od obyczajowego – wspominał, mówiąc o literaturze. – Był po prostu pogodniejszy. Wprawdzie ułani padali jak muchy, ale jakoś tak optymistycznie, radośnie wręcz, ochoczo. Ilekroć okazywało się, że tam za lasem wre potyczka, słychać pierwsze strzały, ułan porzucał dziewczę, z którą tańczył właśnie jeszcze jednego mazura, i pędził konno polec. A potem, i to już widziałem na własne oczy, uczestniczył w swoim pięknym pogrzebie. CZYTAJ TEŻ: Zimna królowa. Mija 95. rocznica urodzin Aleksandry Śląskiej Obawa o tenora Jako pierwsza walory głosu Przybory odkryła jego macocha. Załatwiła mu lekcje śpiewu. – Z niepokojem śledziła moją wędrówkę błędnego studenta po wyższych uczelniach, nieprzynoszącą ciągle upragnionego odnalezienia się w jakimś właściwym kierunku – wspominał w Polskim Radiu. - Bała się, że w końcu wyląduję bez dyplomu i perspektyw na jakiejś nudnej biurowej posadce, więc pewnego dnia powiedziała: "Masz przyjemny głos. Poznałam znanego profesora śpiewu niedawno i mówiłam mu o tobie. Powiedział, żebyś przyszedł na próbę głosu. Profesor stwierdził, że mam baryton, to mi bardzo pochlebiało, bo bałem się, że mam tenora". Szydło, mydło i powidło Ostatecznie z kariery śpiewaka nic nie wyszło. Przybora pracował przez kilka miesięcy jako guwerner, a potem pomyślnie przeszedł casting na spikera Polskiego Radia. Był początek 1937 r. Pomogło mu posługiwanie się nieskazitelną polszczyzną i znajomość francuskiego. – Ta praca to naprawdę była wygrana na loterii – zaznaczał po latach. Karierę spikera przerwał wybuch II wojny światowej. W jej trakcie Przybora pracował między innymi w przedsiębiorstwie handlującym rurami i blachami, a także jako urzędnik w zakładzie miejskim i sprzedawca w sklepie, którego asortyment opisywał jako "szydło, mydło i powidło". CZYTAJ TAKŻE: Mira Kubasińska: wspomnienie z drugiego brzegu Początki wielkiego duetu Po zakończeniu wojny Przybora trafił na trzy lata lat do bydgoskiego radia, do Rozgłośni Pomorskiej, gdzie napisał swoje pierwsze satyryczne teksty piosenek. Zaczęło się od gazetki ściennej, którą sam nazwał "organem wiszącym". Szlachecko-ziemiańskie pochodzenie mogło mu zaszkodzić w karierze, więc je ukrył, pisząc w życiorysie, że ojciec był rolnikiem. Dla bezpieczeństwa wstąpił do partii. Legitymację oddał w 1968 r., kiedy wybuchła antysemicka nagonka. Do Warszawy wrócił w 1948 r., namówiony przez Zygmunta Młynarskiego, ówczesnego dyrektora Polskiego Radia. Pracował w nim jako spiker, jednocześnie rozwijając swoją twórczość satyryczną. Pewnego dnia spotkał na korytarzu poznanego we wrześniu 1939 r. kompozytora i pianistę Jerzego Wasowskiego. Wyczuł jego instynkt kompozytorski i zaproponował stworzenie radiowego teatrzyku Eterek. W ten sposób powstał niezwykły duet Przybora-Wasowski, który tak bardzo wpłynął na polską kulturę. - Ja jestem dobry w żarcie poetyzującym, ale tu już się zaczynamy potykać o terminologię: "poeta piosenki żartobliwie poetyzującej" – mówił w rozmowie z "Tygodnikiem Powszechnym". - Zbyt skomplikowane, żeby zapamiętać. A jeszcze przecież ten ogromny udział muzyki Wasowskiego, która mojej "poezji" dodała fantastycznych skrzydeł. Tworzywo mikrofonowe, tworzywo kamerowe Jak w rozmowie z Onetem wspominał Konstanty Przybora, jego ojca łączyła z Wasowskim przedwojenna znajomość i powojenna przyjaźń. - To nie byli "kumple od picia" – mówił, podkreślając, że obaj zwykle widywali się w celach zawodowych, a nie towarzyskich. - Przybora i Wasowski nie spędzali ze sobą każdej wolnej chwili. Nie wyjeżdżali razem na wakacje. O co zresztą byłoby ciężko, bo żadni z nich podróżnicy. - Myśmy się tak trochę dopasowali i poczuciem humoru, może nie identycznym – wspominał w Polskim Radiu Przybora. - Prowadziliśmy sobie czasem prywatnie takie głupie rozmówki, że ludzie się na nas patrzyli, czy wszystko z nami porządku. Było to spowodowane chęcią ucieczki od tej przeraźliwej nudy i szarości tamtych czasów, szpetoty życia codziennego, świadomą chęcią ucieczki w jakiś żart, coś weselszego, co właśnie owocowało u nas z Jerzym naszymi prywatnymi rozmówkami. Potem w jakiś sposób przeniosły się one na papier i na nasze tworzywo mikrofonowe i czy kamerowe. Wspomniany Eterek, który działał przez 10 lat, nazywany był "najszerszym uśmiechem radia czasów stalinowskich". Dzięki teatrzykowi wielką popularność zdobyły takie postaci jak wdowa Eufemia (Irena Kwiatkowska), profesor Pęduszko (Andrzej Mularczyk) czy chłoptaś Mundzio (Tadeusz Fijewski). ZOBACZ TEŻ: Hanka Ordonówna: serce na dłoni Elitarny i wysublimowany W 1958 r. duet ruszył z telewizyjnym Kabaretem Starszych Panów, którym natychmiast podbił serca niemal wszystkich widzów w Polsce, stojąc, jak pisał Antoni Słonimski, "w opozycji do nasilającej się ordynarności i ponurości obyczajów". "Był to istny fenomen kultury masowej naszych lat 60., elitarny, wysublimowany program, wymagający wyrobienia, operujący pastiszem stylów i gatunków, a docierający nie tylko do inteligencji, ale po prostu do wszystkich" – pisał Wojciech Młynarski. "Emisja Kabaretu w telewizji to było święto w polskich domach". Na przestrzeni ośmiu lat powstało 16 odcinków, z których tylko połowę zarejestrowano. W Kabarecie występowali i zdobywali popularność między innymi Kalina Jędrusik, Irena Kwiatkowska, Barbara Krafftówna, Wiesław Michnikowski, Mieczysław Czechowicz czy Wiesław Gołas. Wszyscy tak bardzo cenili teksty Przybory, że w mowie szanowali nawet znaki interpunkcyjne, który stawiał. Po jajka z własnymi skorupkami Żarty Kabaretu, chociaż nie miały prawa dotyczyć polityki – był to czas końca odwilży i rozpędu epoki gomułkowskiej – oddawały jednak absurdalność ówczesnej rzeczywistości. - U Starszych Panów niby nie mówiło się o polityce, a jednak nikt tak dowcipnie nie podsumowywał paranoi poprzedniego systemu jak Jeremi, pisząc na przykład "Kino nieczynne - ekran w pralni" albo "Załamałem się dopiero w kolejce po jajka, kiedy kazano mi przynieść własne skorupki" - wspominała w rozmowie z PAP Magda Umer, wieloletnia przyjaciółka Jeremiego Przybory. W 1966 r. Jerzy Wasowski wycofał się z tworzenia Kabaretu, twierdząc, że czuje się na niego za stary. Mimo to 12 lat później duet powrócił z "Kabaretem Jeszcze Starszych Panów", powołanym także po to, by zarejestrować najsłynniejsze skecze Kabaretu. Obaj panowie przygotowali także cykl programów "Divertimento". Wasowski zmarł w 1984 r. Ciepły żal Jeremi Przybora był twórcą bardzo wszechstronnym. Z jednej strony napisał teksty do wielu popularnych piosenek i skeczy, a z drugiej miał na koncie scenariusz komedii Kazimierza Kutza "Upał" (1964). Pisał libretta i teksty do spektakli teatralnych i musicali, miał też w dorobku takie książki jak "Spacerek przez Eterek" (1957), "Dziecko szczęścia" (1975), "Divertimento" (1976) i "Mieszanka firmowa" (1977). W 1994 r. opublikował swoje wspomnienia "Przymknięte oko Opaczności", a cztery lata później trzytomowy pamiętnik "Memuary". Pod koniec życia przekładał klasykę literatury dla dzieci, w tym "Piotrusia Pana", przeniesionego z wielkim powodzeniem przez Janusza Józefowicza i Janusza Stokłosę na deski teatru Roma. - Był to mój łabędzi śpiew – mówił. W 1989 r. namówiony przez Magdę Umer, nie tylko napisał z nią spektakl "Zimy żal”, ale i w nim zagrał. Samotny we dwoje W 2000, po śmierci trzeciej żony, Alicji Wirth, stał się samotnikiem, chociaż jak pisała Magda Umer, "zawsze najbardziej lubił samotność we dwoje". - Życie jako forma spędzania czasu przestało mnie interesować – mówił. – Mądrość to jedyna uroda starości. Jak podkreślał w 2003 r. w swoim ostatnim wywiadzie, udzielonym "Tygodnikowi Powszechnemu", człowiekiem wielkiego smutku raczej się nie czuł. – Przeciwnie, byłem człowiekiem wielkiej pogody ducha. Tak mi się przynajmniej wydaje. No, może nie "wielkiej". Może po prostu – pogody ducha. Zresztą, jakim cudem mógłbym być człowiekiem wielkiego smutku, skoro 33 lata życia spędziłem u boku kobiety, która uczyniła mnie jednym z najszczęśliwszych mężów świata, mojej trzeciej żony, Alicji. Dopiero od trzech ostatnich lat, od kiedy jej nie ma, wiem, co to jest wielki smutek. PRZYPOMINAMY: Leon Niemczyk: samotność długodystansowca Za oknem zawsze wiosna Jak o sobie mawiał, był "bardzo głęboko niewierzący", chociaż z wywiadów i wypowiedzi wysnuwa się bardziej obraz agnostyka niż ateisty. Nawet pod koniec życia, kiedy zachorował na nowotwór wątroby, wyprosił ze szpitala księdza. - Bez względu na porę roku ja zawsze jestem za wiosną – mawiał, jednocześnie odmawiając podania jednoznacznej definicji czegoś, co nazywa się natchnienie. Nawet nie był pewien, czy je posiada. - Przypuszczam, że ja bym je miewał, gdyby nie to, że potrzeba zarabiania na życie zawsze to natchnienie wyprzedzała. Zanim zdążyłem usiąść i poczekać na nie, już musiałem zarobić jakieś pieniądze. A że nic nie szło mi tak łatwo jak pisanie, więc pisałem. Jeremi Przybora zmarł nad ranem 4 marca 2004 r. w wieku 88 lat. W chwili śmierci byli przy nim najbliżsi: syn Konstanty, córka Marta i wnuczka Ania. Pochowany został na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.